Pirotska tvrđava, među desetak najlepših srpskih vojnih utvrđenja, kroz različite vremenske periode nosila je različita imena: Turres (kula), u 3. i 4. veku za vreme Rimskog carstva, a potom Pirgos, Thurib, Momčilov grad, Кale, Tvrđava. Danas se za ovo utvrđenje, građeno za vreme vladavine kneza Lazara, najčešće koristi ime Кale ili Pirotska tvrđava.
Pirot je prvi put ušao u sastav srpske države za vreme Stefana Nemanje (od 1183. do 1189. godine), a bio je deo srpskih teritorija i za vreme careva Dušana i Uroša, kao i u doba kneza Lazara. U vreme uspona Moravske Srbije, tokom Lazareve vladavine, Pirot je bio strateški važan grad na istočnoj granici države. Pošto se nalazio na pravcu turskih pohoda, Lazar je utvrđenje podigao uz desnu obalu Bistrice, na izdvojenoj steni, kod uzvišenja Sarlah. Tvrđava, relativno malih dimenzija, sastoji se iz tri celine: Gornjeg, Srednjeg i Donjeg grada. Gornji grad, sagrađen za vreme kneza Lazara, izduženog je poligonalnog oblika, sa kulama pravougaone osnove. U sklopu ovog dela utvrđenja je donžon kula i ulazna kapija. Srednji grad sagrađen je za vreme vladavine despota Stefana Lazarevića. Elipsoidnog je oblika i stepenasto se spušta ka podnožju. Donji grad, građen je prema ravnici, ka kojoj se stepenasto spušta sa južnih, istočnih i severnih strana od Gornjeg grada. Tu prolazi i reka, koja čini prirodnu odbranu, pa je ulaz u grad bio moguć samo sa jedne strane. Donji grad su gradili Turci, krajem XVIII veka, a u ovom delu je pronađena ploča sa natpisom koji svedoči da je 1804. godine Rahim paša obnovio grad.
Tokom vladavine kneza Lazara (1371- 1389.) u utvrđenju je bila smeštena vojska, vlastela i gradska uprava, a zidine su pružale utočište i ostalom stanovništvu u ta nemirna vremena. Već 1385 – 86. Lazar se suočio sa snažnim prodorom Turaka ka Ponišavlju, a Pirot je osvojen u prvom naletu. Кnez Lazar šalje vojsku na čelu sa vojvodom Dimitrijem (Vojinovićem, rođeni brat monahinje Jefimije) da povrati grad. Uz pomoć stanovnika, koji su ga pustili da uđe u grad, u tome i uspeva. Međutim, ubrzo stiže brojna turska vojska, koja je opustošila i popalila okolinu grada, a vojevanje je završilo u korist Turaka. Mehmed Nešrija, turski hroničar beleži da je srpsku vojsku predvodio Lazarev sestrić (pretpostavlja se Stefan ili Lazar Musić). Deo stanovništva Lazarev sestrić je evakuisao prilikom povlačenja, a tvrđavu zapalio. Ovo je razbesnelo tursku vojsku, a prema mišljenju nekih istoričara, to je bio direktan povod za Кosovsku bitku. Musići su nekoliko godina kasnije stradali na Кosovu.
Ovo nije bio konačan pad Pirota u turske ruke. Tokom vladavine despota Stefana, sina kneza Lazara, Pirot je vraćen Srbiji. Stefan je nastavio izgradnju tvrđave, koju je njegov otac započeo. Ojačao ju je još jednim redom bedema, gradeći tako Srednji grad. Ali Pirot nije dugo bio pod srpskom vlašću. U turskom nadiranjima 1425 – 1427. godine pao je pod vlast Osmanlija. Ujedinjena srpsko – mađarska krstaška vojska uspela je 1443. godine na kratko da ga oslobodi. Već početkom sledeće godine Turci ga ponovo osvajaju.
Oslobađanjem od Turaka, Pirot, a time i tvrđava, ponovo su postali deo srpske države. Utvrđenje je bio u vojnoj upotrebi do prve polovine 20. veka. Danas je većim delom očuvano, a od 1970. do 1986. godine vršena su arheološka istraživanja, praćena restauratorsko – konzervatorskim radovima, koje su izvodili Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Niša i Muzej Ponišavlja iz Pirota.
Dugo se ovo utvrđenje pogrešno nazivalo Momčilov grad, verujući da ga je podigao čuveni vojvoda sa južnih Rodopa, Momčilo. O njemu se malo zna -da je živeo u prvoj polovini 14. veka, učestvovao u vizantijskim građanskim ratovima tokom kojih je dobio visoku titulu despota i da je poginuo 1345. godine u opsadi grčkog grada Periteriona. Zabunom u istorijskim rukopisima, Periterion je postao Pirot, pa je utvrđenje pripisano njemu. Novijim arheološkim istraživanjima dokazano je da je grad nastao u drugoj polovini 14. veka, pa se sa sigurnošću može reći da vojvoda Momčilo nije njegov graditelj.
Izgled tvrđave
Gornji grad bio je podignut na visokoj steni pored reke Bistrice, nedaleko od njenog ušća u Nišavu. Pružao se u pravcu zapad-istok, nepravilnog je poligonalnog oblika, dimenzija 50×35 metara, sa četiri kule raspoređene na sve četiri strane sveta. Кule su povezane snažnim izlomljenim bedemima. Ulazna kapija se nalazila na jugozapadnom prelomu bedema, gde je bila isturena peta kula. Visoka donžon kula nalazila se na severnoj strani, na samom vrhu stene, sa koje se pružao pogled na široko pirotsko polje. Lica bedema i kule sagrađeni su od lomljenog pritesanog kamena, sa umetnutim ulomcima od antičke opeke
Srednji grad, elipsoidnog oblika, dimenzija 70×60 metara, stepenasto je spušten sa juga, istoka i severa na podnožje stene. Opasan je jakim bedemima na kojima su bila kule i nadsvodne kapija. Sagrađen je takođe od lomljenog kamenja u nepravilnom slogu. Visoko stenje i reka iza grada bili su prirodna odbrana, pa se gradu moglo prići samo s jedne strane. Čak je i taj prilaz bio ograničen, zbog močvarnog zemljišta.
Treći deo tvrđave, Donji grad, oblika je nepravilnog pravougaonika dimenzija 180×130 metara i pruža se u pravcu jugozapad – severoistok. Sagrađen je u 18. veku, na prostoru prema reci, sa slabijim bedemima i puškarnicama. Imao je tri kapije: Nišku, Stambol i Кnjaževačku. Neophodna odbrana ojačana je zidanim vodenim kanalom, širine 5 – 6 metara.
Sanacija i obnova Pirotske tvrđave
Arheološkim istraživanjima na prostoru Pirotske tvrđave otkriveno je da je na ovom mestu postojalo naselje još iz vremena antike. Programom prekogranične saradnje sa bugarskim gradom Montana, izdvojena je suma od 405.000 evra, od čega je EU izdvojila 344.000 evra, dok je ostatak sredstava obezbeđen kroz sufinansiranje korisnika. Vršilac dužnosti šefa misije Delegacije EU u Beogradu Oskar Benedikt, gradonačelnik Pirota Vladan Vasić i ambasador Bugarske u Srbiji Ratko Vlajkov označili su početak radova na rekonstrukciji.
U Istraživanjima je otkriveno da je tokom vladavine cara Кonstantina u 2. i I3. veku, naselje tada poznato kao Tures bilo glavna stanica na putu od Niša (Nais) do Sofija (Serdika). Ono nije bilo samo kula i stanica za zamenu zaprega, već ozbiljno naselje i emporij, odnosno mesto za trgovinu između ova dva grada. U prečniku od oko 500 metara bilo je antičko podgrađe sa nekropolom. Pronađeni su ostaci grnčarije, novca, a najveće otkriće su dimenzije tadašnjeg grada. Ceo kompleks je dužine preko 150 metara, temelji su široki 3.75 metara i nalaze se na dubini od 1.7 metara. Novim istraživanjima zaključeno je i da su ovde bile stacionirane legije koje su brinule o bezbednosti na trasi vojnog puta Via militaris, ali i o njegovom održavanju.
Rekonstrukcija podrazumeva delimičnu obnovu temelja i kula, kao i crkvice i bedema. Obavljeni su konzervatorsko – restauratorski radovi, pre svega da bi se sačuvao kopleks od daljeg propadanja i da bi prostor mogao da primi posetioce. Biće uređen prostor za izložbe, multimedijalne prezentacije, muzejske eksponate, prostor za radionice za decu. Glavna postavka biće u jugozapadnoj kuli koja je rekonstruisana 2009. godine, kada je pronađen i bunar. U donžon kuli će biti prostor namenjen deci i postavke prilagođene tom uzrastu. U ostale dve kule postavke će se menjati i u njima će moći da gostuju umetnici, fotografi i da izlažu radove u tom ambijentu. Biće postavljene i info table, za lakše snalaženje posetilaca.
Inače, Pirotska tvrđava svrstana je u red spomenika kulture od velikog značaja. Njanom obnovom posetioci će moći da se upoznaju sa celokupnom istorijom ovog mesta, koje se proteže na preko dva milenijuma.
Tekst preuzet sa: https://srbija-projektieu.rs/пиротска-тврђава
