Zlatibor nije primamljiv turistima samo zbog prirodnih lepota već i zbog bogatog istorijsko-kulturnog nasleđa koje u ovom kraju može da bude odlična ponuda gostima. Verski turizam nije zastupljen u našoj zemlji u meri u kojoj bi to mogao i zato se sve češće govori na ovu temu a turistički radnici radije nego prethodnih godina posežu za programima i turama koje obuhvataju obilazak manastira u Zlatiborskom kraju. Manastir Mileševa jedan je od bisera i zato zavređuje posebnu pažnju, kako zbog svoje bogate istorije tako i zbog lepote građevine koja je više nego očigledna.
Ovaj manastir osnovao je kralj Vladislav, sin Stefana Prvovenčanog i unuk Nemanjin, u prvoj polovini 13. veka, u njemu je sahranjeno telo Svetog Save i zbog ovog događaja on ima poseban ugled i važnost u našoj zemlji. U Mileševi se 1377. godine krunisao za kralja Bosne i Srbije kralj Tvrtko, pošto se Mileševa u to vreme nalazila na teritoriji njegove države, a 1446. godine zahumski vladar Stjepan Vukčić Kosača uz svoju titulu dodao je naziv “herceg od Svetog Save”, pa se njegova država koja se prostirala do Mileševe prozvala Hercegovinom. Turci su prvi put poharali manastir 1459. godine. Krajem 16. veka odneli su telo Svetog Save u Beograd i zapalili ga.
ISTORIJA MANASTIRA
Manastir Mileševa je građen po postojećim podacima 1218. i 1219. a živopisan 1222. do 1228. godine. Osnovao ga je kralj Vladislav, sin kralja Stefana Prvovenčanog, a unuk Nemanjin. Osnivač je manastir podigao kao svoju grobnu crkvu, kao što je njegov otac podigao Žiču, a deda Studenicu.
Kako je 1234. godine, pomoću plemstva, zbacio sa prestola svog starijeg brata Radoslava, 1243. godine i sam se odrekao vladavine u ime mlađeg brata Uroša. Sedamdesetih godina XIII veka sahranjen je u svojoj zadužbini Manastiru Mileševa. Prema važnosti među tadašnjim srpskim manastirima Mileševa je zauzimala drugo mesto, odmah posle Manastira Studenica.
Mileševa je po prvi put porušena od Turaka 1459. godine, ali je ubrzo obnovljena. Manastir jei pod Turcima imao svoj život, tu je crkveni i prosvetni život trajao bez prekida.
U XVI veku (1543. i 1544.) u Mileševi je radila jedna od prvih srpskih štamparija, gde je izdato veliki broj bogoslužbenih i drugih crkvenih knjiga. Uz ovu štampariju uporedo je radila i manastirska škola koja je bila jedna od najstarijih u zemlji.
U drugoj polovini XVI veka, u vreme patrijarha Makarija Sokolovića, manastir obnovljen i tada je podignuta i prelepa i živopisana spoljna priprata.
U XVI veku mnogi ugledni gosti obilaze manastir, već XVII veku vršene su znatne popravke manastirskih zgrada, dok je krajem XVII veka, u doba narodnih ustanaka, Mileševa doživela uništavanje. Turci su zapalili konake a sam manastir opljačkali, postoje podaci da je manastir opljačkan i krajem XVIII veka.
Najobimnija obnova Mileševe događala se od 1863. do 1865. godine, gde su bili najviše uključeni meštani Prijepolja. Manastirska crkva je tada izmenila prvobitni arhitektonski oblik. Podignuti su krovovi i kupole, dozidana poluporušena apsida, obnovljen je živopis, zaštitni zidovi i manastirska vodenica. Prilikom ove obnove neke kompozicije su trajno stradale.
CRKVA VAZNESENjA GOSPODNjEG
Mileševska crkva Svetog Vaznesenja Gospodnjeg zidana je po ugledu na ranije vladarske zadužbine, Studenicu i Žiču. Upravo takav stil karakteriše romanski način zidanja, uobičajen u tadašnjem srpskom primorju, prilagođen tadašnjim potrebama. Prvobitno je imala jednu kupolu, a nešto kasnije prilikom restauracija u XVII ili XIX veku, dobila je još jednu.
Od nekadašnjeg unutrašnjeg portala, očuvan je samo jedan kameni lav. Mileševska crkva je, u odnosu na druge građevine raškog stila. Mileševska crkva dobila je oko 1235. godine na zapadnoj strani još jednu, pravougaonu spoljašnju pripratu, zasvedenu poluobličastim svodom.
Ovu crkvu sagradio je Vladislav kako bi u njoj sahranio telo svog umrlog strica Save. Naime, na povratku sa svog drugog puta po svetim zemljama Istoka, bivši arhiepiskop Sava, koji je 1233. godine arhiepiskopski presto ustupio svome učeniku Arseniju, zadržao se u Bugarskoj, u Trnovu, tu se razboleo i umro 15/25. januara 1236. godine. Godinu dana kasnije, nastojanjem Vladislava, Arsenija, i tadašnjeg mileševskog igumana Atanasija, Sava je prenet u Mileševu i svečano sahranjen u grob u tek sazidanoj priprati. Podatak da je Savino telo bilo sahranjeno u Mileševi podigla je ugled manastiru. Mileševa tada postaje kultno mesto koje svi pohode. Zato Turci 1594. godine odnose mošti svetitelja u Beograd i spaljuju ga na Vračaru, želeći time da unište kult Svetog Save u srpskom narodu.
SLIKARSTVO U MILEŠEVI
Fresko-slikarstvo manastira Mileševe deli se, u dva perioda: u naosu i u unutrašnjosti priprate živopis je rađen za vreme kralja Vladislava, tridesetih godina XIII veka, a živopis u spoljnoj priprati potiče iz turskog perioda.
Mileševske freske iz XIII veka predstavljaju pravo bogatstvo tog vremena, u čitavoj u Evropi. Sve freske u oltaru, naosu i staroj priprati, rađene su najvećim delom na žuto-pozlaćenoj, a manjim delom na plavoj pozadini. Ovaj način rada, potiče iz pravog vizantijskog mozaika, skupocenog i raskošnog, koji je pokrivao zidove crkava u Carigradu, Solunu, Italiji.
Mileševske freske dolaze u red monumentalnog slikarstva našeg srednjeg veka. Vizantijsko slikarstvo, i srpsko u njegovom krugu, nije dozvoljavalo unošenje novotarija u teme i način slikanja, nego je uvek ostajalo u tradicijama ranijih ostvarenja. Mileševske freske, su slobodnije od onih ranije rađenih, studeničkih, iz kojih su neposredno proizišle.
Mileševski slikari imaju slobodan, širok potez, razvijeno osećanje za boju, umešni su u komponovanju. Mada sve njihove slike imaju uzore u starijim majstorima, ipak njihove kompozicije, slikane ne baš na uvek pogodnim površinama, kazuju da su te slike slikali daroviti stvaraoci koji su bili daleko od oponašanja tuđih dela.
Mileševske freske nisu sačuvane ni u broju, ni u izgledu kada su nastajale. Najpoznatija među freskama je „Beli anđeo na Hristovom grobu“. Mileševsko slikarstvo ima još jednu karakteristiku – vladalačke portrete ipak najpoznatija je Beli anđeo.
Beli anđeo je deo kompozicije Mironosice na Hristovom grobu i spada u najpoznatije freske Srbije ali se ubraja i u velike domete evropskog slikarstva.
Na slici je prikazan Arhanđel Gavrilo obučen u beo hiton koji sedi na kamenu i mironosicama rukom pokazuje mesto Hristovog vaskrsnuća, odnosno njegov prazan grob. Rađen je slobodnim, širokim potezima i odlikuje se monumentalnošću i visokom plastikom u modeliranju.
Freska se nalazi na južnom zidu zapadnog traveja i nastala u 13. veku kao rad nepoznatih autora Grka, školovanih u Carigradu, Nikeji i Solunu. U 16. veku je preko nje naslikana druga freska pa je Beli anđeo bio sakriven sve do 20. veka kada je ova crkva restaurirana i gornja slika uklonjena.
Prvi satelitski prenos video signala 1962. između Evrope i Severne Amerike sadržao je sliku Belog anđela iz Mileševe među prvim kadrovima koji su predstavljali pozdrav Evropljana prema Amerikancima. Nešto kasnije, isti signal je bio poslat u svemir prema mogućim vanzemaljskim oblicima života. Beli anđeo je odabran i za ovu priliku jer je postao širom sveta prepoznat kao simbol svekolikog mira.
Tekst je deo projekta „Skriveni duhovni biseri – MANASTIRI I CRKVE OPŠTINE ČAJETINA“ koji je odobren na konkursu za sufinansiranje projekata proizvodnje medijskih sadržaja iz oblasti javnog informisanja na teritoriji Opštine Čajetina u 2021. godini.
