Još u antičko doba Vinik je bio veoma atraktivan deo naselja bogat vilama “Villa rustica” tip je antičkog raskošnog letnjikovca obično na periferiji grada u kojima je živela rimska aristokratija.
Bio je to u neku ruku raskošni kompleks koji se sastojao od vile često ukrašavane podnim mozaicima i freskama sa dodatim bazenom, fontanom ili peristilskom baštom.
Osim više prostorija koje su služile za smeštaj u punoj raskoši, one su u svom sastavu često imale i peristilske bašte kao, vrtove kao i bazene sa vodom neretko ukrašenih vodoskocima. Enterijer je takođe bio bogato i smišljeno dekorisan mozaicima na podu ili zidovima.
U retkom arheološkim iskopavanjima koje su obavljena na području Vinika, otkriveno je postojanje više raskošnih vila koje su podizane u antičko doba. Sve vile su po skromnim nalazima spadale u vrstu letnjikovaca ukračenih podnim mozaicima.
Ipak, najčuveniji nalaz po kome je ovo brdo dobilo svetsku slavu svakako je nalaz količine rimskog novca na osnovu koga se pretpostavlja i postojanje kovnice. Ostava novca pronađena je slučajno prilikom riljanja za vinograd 1936 god. kada je kameničanin Todor Mišić sa još dvojicom nadničara duboko orao njivu pri čemu mu je ašov zapeo na dubini oko 40 cm. o nešto tvrdo. Misleći da je reč o kamenu pozvao je nadničare da mu pomognu te oni pošto dobro zapeše izvukoše predmet koji se pred njima raspade i pod nogama im se prosu tovar novčića. Todor je naredio nadničarima da nastave da rade rekavši im kako se radi ostarom novcu bez ikakve vrednosti te da ga treba vratiti u zemlju.
Po padu mraka Todor se vratio na njivu i pokupio iskopani novac, a nadničarima je dao uz nadnice i po jednu šajkaču novčića rekavši im da o tome ne govore nikome. U sadržju novca bilo je tu srebrnjaka, posrebrenih, bakarnih, zlatnika i drugih novčića iz doba vladavine Trajana, Antonija Pia, Marka Aurelija, Komoda i obe Faustine.
Posle samo dva meseca od prvog pronalaska dolazi i drugi veliki nalaz rimskih novčića na Viniku. Dana 4 marta 1936. god. dva meštanina Kamenice Vladimir Đorđević i Dragutin Stevanović su takođe prilikom riljanja za vinograd radi sađenja vinove loze pronašli ćup sa srebrnjacima težine, kako su to kasnije utvrdili istražni organi oko 23 kg. Ćup je bio visok 40 cm. dok mu je rub bio 70 cm ispod zemlje a prilikom vađenja raspao se.
U februarskom broju ,, Moravskog Arheološkog glasnika,, urednik ovog lista arheolog entuzijasta, Adam Oršić Slavetić opisao je prvo nalazičte rimskog novca:
,,Uviđajem na licu mesta konstatovao sam da je blago bilo zakopano pod zemljanim patosom jedne oveće, drvene, crepom pokrivene zgrade kaja nije imala zidane fundamente i do koje je vodio put posut šljunkom. Samo na nekim mestima bile su naslagane cigle bez maltera formata 26x16x5 i 13x16x5 cm. Verovatno za podlogu direka. Krovni crep je veličine 55x37x3 cm. Levkaste ćeremide su duge 42 do 48 cm. Na čirem kraju 18 a na užem 13 cm. Široke. Crepa ima mnogo. Cela zemlja unaokolo je puna gara i pepela. Video sam i deo jednog koritastog kamenog žrvnja. To su ostaci neke šupe ili vinogradarske zgrade koja je izgorela. Cigla kojom je ćup bio pokriven pokazuje primitivne urezane crteže konja i vrlo naturalistički shvaćenog psa kako trči,,……
Od cele ostave rimskog novca koja je iskopana, i koji na žalost nikada nije bio publikovan, Narodnom muzeju u Beogradu čuva se oko 37 kg. a u Niškom muzeju oko 17 kg. Ali je najveći deo otišao u privatne zbirke širom planete, odnosno nalazači su zadržali najveći deo zbirke podelivši je sa prisutnima. Interesantno je da je zajedno sa novcem nađeno i par primeraka kalupa a sam novac po svemu sudeći nije bio u upotrebi što daje osnov za pretpostavku za postojanje dele državne riznice koja je stradala u katastrofalnom napadu rušenja krajem III veka prilikom najezde Gota.
Ono što je pronalazak novca na Viniku izazvao bila je ,,zlatna groznica,,. Kolale su priče da je Todor našao još deset ćupova rimskog blaga pa se tako na obronke Vinika sjatila družina ne samo iz Jugoslavije nego i iz Evrope da prekopava Vinik sve dublje i dublje i ta zlatna groznica ne jenjava ni dan danas još se traga za navodnim zakopanim blagom Cara Konstantina.
Novac koji je pronađen, švercovao se čak i balonima napunjenim kameničkim vinom a pričalo se i da su pojedini ministri tadašnje Jevtićeve vlade bili umešani u šverc novčića.
Interesantno je da ta groznica traje i danas pa se na Viniku često mogu naći rupe i jame koje su ostavili tragači za rimskim blagom.
Slučajni nalazi sa Vinika veoma su česti a potvrđeno je i postojanje manje nekropole sa slobodno ukopanim grobovima u zidanim grobnicama. Radi se inače o groblju koje je korišćeno u dužem periodu od II veka, kako se zaključuje po skupocenim prilozima pronađenim u njima. To su pre svega: dva zlatna prstena sa gemom; na jednoj božanstvo i zmija koja se obavija oko stuba i srebrni prsten sa gemom na kojoj je prikazan jahač, uz to jedan od značajnijih nalaza je i bronzana krstasta fibula. Poslednji nalaz je bez bližih podataka a prstenje je nađeno u grobnicama od opeka na dubini od oko 1 m.
Na zaravnjenom vrhu Viničkog brega nalaze se utvrđenja sa masivnim bedemima ali je malo verovatna njegova veza sa vilom. Posle ovih, iako šturih ali važnih podataka dolazi se do zaključka da je Vinik u antičko doba verovatno bio odmaralište rimskog plemstva koje je odabralo ovaj deo grada zbog položaja, ruže vetrova i vegetacije kao i postojanja vode na celom pojasu, kao povoljno za življenje.
Još jedan nalaz koji ide u prilog tvrdnjama o postojanju luksuznog naselja u antičko doba pronađen je prilikom jednog od retkih arheoloških istraživanja koja su obavljena jula 1972. god. na delu grada poznatom kao ,,Vinik-potez Ribnik,, a bliža lokacija poznata kao „Konjsko groblje“ pronađeni su prilikom izvođenja građevinskih radova ostaci garđevine sa mozaicima. Lokalitet je udaljen oko 300 m. od platoa na kojem se sada nalazi turska džamija u tvrđavi. Zapadno, a severno 1100 m. na blagim padinama Vinika. Istraživanjima je ustanovljeno da je objekat površine oko 600 m2 i to u pravcu sever-jug 35m i zapad istok oko16m.
Na prostoru na kojem se objekat prostirao pronađene su veće površine dobro očuvanog mozaika. Utvrđeno je da se radi o dobro izvedenim mozaicima sa geometrijskim ornamentima uglavnom u tehnici poznatoj kao opus tesalatum na prilično debelom sloju podloge (nukleus). Jedan mozaik bio je izuzenog kvaliteta i čvrstine sa pravilno sečenim kockicama rađen u tehnici opus vermiculatum sa figuralnom predstavom mitološka scena sa arhitekturalnom pozadinom.
Posmatrajući širi deo područja na kome se građevina sa mozaicima nalazi, može se doći do određenih pretpostavki.
Severno od građevine na udaljenosti od 200 m. uočava se ovalni amfiteatar prečnika oko 60m. Ne može se sa sigurnošću tvrditi da li je ovaj deo imao određenu funkciju i kakve je veze imao sa objektima sa mozaicima ili je bio jedan od delova kastela u ranovizantijskom periodu kojih je na ovom području bilo dosta.
Pronađena vodovodna cev kod objekta sa mozaicima koja je okrenuta prema Gradskom polju ukazuje na funkcionalnu vezu sa gradom. Utvrđivanjem dimenzija opeke 28×42 cm. i upoređeno sa drugim objektima na ovom području kojima je dokazano datiranje može se zaključiti da građevina potiče iz perioda II do IV veka. Dva novčića koja su pronađena na ovom lokalitetu potkrepljuju tvrdnju je se radi o primercima novca sa početka IV veka.
Osim ovih nalaza pronađeni su i postamenti stubova koji su bili deo građevine pa se tako navodi na zaključak da se radi o primerku tipa villa rustica kojih je čini se bilo dosta u ovom delu što dalje potkrepljuje tezu da je Vinik bio suburbani deo antičkog Naissusa sa raskošnim letnjikovcima za povlašćene rimske građane.
Osim ovih nalaza postoji još nekoliko primera koji mogu da potvrde tezu o Viniku kao naselju elitnog karaktera. U jednom kasnoantičkom grobu pronađenom na obroncima Vinika, nađen je interesantan primerak zlatnog prstena sa gemom. Prsten je u osnovi alka kružnog oblika ukrašena podužnim kanelurama a pri prelazu ka glavi prstena je račvasto proširena i ukrašena granulama a u središnjem delu je ugrađen poludragi crveni kamen-kalcedon sa urezanom predstavom. Prsten se datira u IV vek. Prsten ovakvog oblika ukazuje na istočnomediteransku provijenciju jer nama analognih pronalaska u bližoj okolini ali on ipak ukazuje na činjenicu da su ovde sahranjivani pripadnici visokog sloja tadašnjeg društva.
Iako je bilo dosta nalaza koji navode na tezu o postojanju elitnog antičkog naselja na padinama Vinika koji je i tada smatran izuzetnim područjem za življenje što zbog svog položaja u odnosu na grad, što zbog klimatskih uslova ( ruža vetrova, prisustvo vode, pogodnost za uzgajanje raznih kultura naročito vinove loze, osunčanost i dr) nikada nisu izvedena opsežnija arheološka istrživanja kojima bi se stvorila jasnija slika ne samo o Viniku nego i samom antičkom Naissusu.
Možemo da pretpostavimo iako nam izvori o tome nisu dostupni da je Vinik sa svojim građevinama stradao kada i Mediana u naletu Huna koji su razorili Antički Naissus do temelja.
Autor: Vladan Ž. Stojiljković
