Dve nepotpune i odvojene priče, povezivanjem su rasvetlile razvoj jedinstvenog i zaboravljenog događaja, objavljenog 2022. godine u obliku naučnog rada.
Manastir Sopoćani, zadužbina kralja Uroša I iz 1260. godine, postradao je od Turaka 1690. Monasi, predvođeni igumanom Maksimom, napustili su sa narodom ove krajeve i prešli na teritoriju Austrougarske, naselivši manastir Lepavinu u Hrvatskoj.
Turci su sa sopoćanskog hrama skinuli olovni pokrivač, prepustivši ga zubu vremena, tako da se u naredna dva i po veka urušio do neprepoznatljivosti. Njagove čuvene freske, sa elementima antičke lepote, okamenjene u malteru, ipak su donekle uspele da odole atmosferskim promenama.
U zidovima oltarskog prostora i danas se naziru rupe od greda nekadašnjeg drvenog ikonostasa s kraja XVI veka, koji je istruleo, budeći bojazan pri pomisli da se isto dogodilo i sa njegovim ikonama. Pošto je Zograf Longin, najveći srpski slikar XVI veka, poslednje dane svog života proveo kao jeromonah u Sopoćanima, pretpostavlja se da su njegove ikone krasile pomenuti ikonostas.
Za razliku od Sopoćana, manastir Visoki Dečani, zadužbina Uroševog unuka kralja Stefana Dečanskog, iz 1335. godine, nikada nije bio rušen. Zahvaljujući tome, u njemu se može osetiti neprolaznost vremena, jer sve i dalje stoji na svome mestu. Njagov originalni kameni ikonostas krase ikone cara Dušana. U bogatoj riznici su se između ostalih dragocenosti nalazile i tri Longinove ikone, koje je naslikao u starosti: Hristos Pantokrator, Bogorodica Eleusa i Sveti Jovan Bogoslov.
One svojom visinom od preko 170 cm i prirodnom veličinom figura, spadaju među naše najveće srednjovekovne ikone.
Do pre jednog veka ikone Hrista i Bogorodice nalazile su se na drvenom ikonostasu, koji je bio postavljen ispred pomenutog starijeg. Naučnike je zbunjivala teza o udvajanju ikonostasa i Longinovoj izradi novih ikona, pored starih Dušanovih, koje su bile u dobrom stanju i na svome mestu. Osim toga, ikona Svetog Jovana Bogoslova, koja sa ikonama Hrista i Bogorodice čini komplet, nije mogla da stane u predoltarski prostor. Pošto istraživanja nisu donela adekvatne odgovore, pitanje dečanskog ikonostasa ostalo je otvoreno.
Hristos Pantokrator
Podatak da je slikar Longin jedno određeno vreme živeo u Sopoćanima i da se tri njegove ikone, koje je naslikao pred kraj života ne uklapaju u dečanski ikonostas, navelo nas je na misao da su one možda iz Sopoćana, te da su ispred turskih razaranja sakrivene u Dečanima.
Istražujući život Sopoćana naišli smo na podatak da su monasi neposredno pred Veliku seobu 1687. godine sakrili mošti Svetog kralja Stefana Prvovenčanog i knjigu Pomenik u manastir Crnu Reku. Nije teško zaključiti da bi sakrivanje jedne knjige podrazumevalo i sklanjanje svih dragocenosti, kao što su svešteni sasudi i predmeti od plemenitog metala i ikone. Veoma je bilo indikativno i to što je Longinova knjiga Akatistnik, iz manastira Đurđevi Stupovi, nađena u Dečanima i danas je unjihovom vlasništvu. Poreklo sopoćanskog Pomenika i stupovskog Akatistnika poznato je zahvaljujući zapisima u njima. Stoga smo pretpostavili da je bogata dečanska riznica možda takva i zbog posedovanja predmeta iz drugih srušenih manastira, čije se poreklo zaboravilo, zbog nepostojanja pisanih tragova. Preseljavanje manastirskih riznica u doba turske okupacije bila je česta pojava.
Istinitost naše teorije moglo je potvrditi jedino podudaranje dimenzija dečanskih ikona sa merama nekadašnjeg sopoćanskog ikonostasa. Nakon dva dana merenja na zidovima sopoćanskog oltara, upoređivanja sa nekadašnjim ostacima greda, sačuvanim na fotografijama iz 1926. godine, uspeli smo da rekonstruišemo nekadašnji ikonostas. Njagovim poređenjem sa dimenzijama Longinovih ikona iz Dečana dobili smo milimetarska podudaranja, koja ne mogu biti slučajna, s obzirom na to da je ikonostas bio impozantan, dug preko 6 m i visok 4 m. Potvrda istinitosti teorije bila je i ta što smo na osnovu različitih dimenzija svih triju ikona unapred pretpostavili da su se tadašnje carske dveri ikonostasa morale nalaziti izvan centralne ose, pomerene ka severu i da je njegova gornja vodoravna greda morala imati pad ka jugu, što se sve nakon razmeravanja podudarilo.
Iako je manastir Dečani imao kontinuitet života od osnivanja do danas, u nekoliko navrata bilo je kratkih intervala kada u njemu nije bilo nikoga. Ovi prekidi života u njemu bili su dovoljni da se zaboravi priča o sopoćanskim ikonama, odnosno da su one oko 1687. godine sakrivene u njegovoj riznici. U nekom periodu ikone Hrista i Bogorodice iznete su iz riznice i postavljene na drvenu konstrukciju ispred starog ikonostasa. Teorija da je Longin oslikao pomenute ikone za mlađi dečanski ikonostas stvorena je tek tridesetih godina 20. veka.
Otkriće sopoćanskih ikona rasvetljava zaboravljene događaje, rešava pitanje dečanskog ikonostasa i otvara mnogo novih pitanja. Verovatno će zauvek ostati nepoznato koji predmeti iz dečanske riznice pripadaju Sopoćanima. Nije poznato šta se dogodilo sa sopoćanskim pozlaćenim ikonostasnim krstom koji je bio visok 5 m; da li je ukraden, propao ili leži rasformiran negde u stenovitim hodnicima Crne Reke ili u pećini pokraj Sopoćana. Teško je i zamisliti uplašene sopoćanske monahe sa ikonama i ostalim dragocenostima, koje su na putu za manastir Dečane i Crnu Reku, jedino noći sakrivale od Turaka. Pomenute ikone danas se nalaze u Muzeju srpske pravoslavne crkve u Beogradu, noseći na sebi trag umetnikove ruke i nemo sećanje na one koji su rizikovali svoje živote kako bi ih sačuvali.
Autor:
Jeromonah Ignjatije Đorđević
