Streljanje u Kragujevcu oktobra 1941. godine predstavlja jedan od najvećih zločina nemačke vojske u Drugom svetskom ratu.
Iako je te jeseni u Srbiji bilo više slučajeva masovne odmazde nad nedužnim stanovništvom, streljanje u Kragujevcu uzdiglo se do simbola svih tih stradanja: načinom izvršenja, delimično strukturom streljanih, reakcijom u javnosti za vreme rata i odnosom prema ovoj tragediji posle rata, sve do današnjih dana.
U toku Aprilskog rata 1941. godine, koji se završio kapitulacijom Kraljevine Jugoslavije, nemačke trupe, nakon kraćih sukoba, ušle su i u Kragujevac 11. aprila. Akt o kapitulaciji Jugoslavije potpisan je 17. aprila, nakon čega je deo današnje Srbije, ispod Save i Dunava, došao pod nemačku okupacionu upravu. U Kragujevcu je uspostavljena nemačka vlast preko krajskomandature.
U Srbiji se brzo formiraju pokreti otpora: partizanski, predvođen Josipom Brozom Titom i četnički, na čelu sa Dragoljubom Mihajlovićem. Mnogobrojnim zajedničkim akcijama četnika i partizana razvio se ustanak na prostoru zapadne Srbije, čiji je rezultat bilo formiranje Užičke republike, prve veće oslobođene teritorije u okupiranoj Evropi. Zadatak gušenja ustanka u Srbiji poveren je generalu pešadije Francu Bemeu, austrijskom oficiru, koji je već 20. septembra primio dužnost Opunomoćenog glavnokomandujućeg generala u Srbiji.
No, dok su oko Kragujevca prvi znaci otpora krenuli i ranije, u samom gradu je do avgusta 1941. godine, bilo relativno mirno. Tada kreću prve diverzije i znaci otpora nemačkoj vlasti, pa u avgustu „padaju“ i prve žrtve odmazdi u gradu.
Opis tragedije
Zajedničkim delovanjem partizana i četnika, 29. septembra 1941. godine, oslobođen je Gornji Milanovac. Tom prilikom zarobljeno je 70 nemačkih vojnika, koji su odvedeni u okolinu Planinice u blizini Valjeva. Zadatak 3. bataljona 749. puka 717. divizije nemačke vojske, koji je bio stacioniran u Kragujevcu, postalo je oslobađanje nemačkih vojnika. Nakon bezuspešnih nemačkih akcija, kao znak odmazde, spaljen je ceo Gornji Milanovac i ka Kragujevcu je povedeno 133 talaca iz tog grada i okoline.
Nepsredan povod za streljanje u Kragujevcu i njegovoj okolini bili su nemački gubici koje su imali od 14. do 16. oktobra 1941. godine, u borbi sa četnicima i partizanima na putu Kragujevac – Gornji Milanovac. U ovoj borbi bilo je mrtvih na svim stranama, a nemačka vojska je imala 10 mrtvih i 26 ranjenih.
General Franc Beme, 10. oktobra 1941. godine donosi naredbu, da se za svakog ubijenog nemačkog vojnika ili folksdojčera strelja 100 civila, zarobljenika ili talaca, a za svakog ranjenog 50. Ova naredba je tokom jeseni 1941. godine primenjena na više mesta u Srbiji.
Pozivajući se na naredbu generala Bemea, major Oto Deš, komandant 749. puka, izdaje naredbu o izvršenju odmazde za nastradale nemačke vojnike na putu Gornji Milanovac – Kragujevac, komandantu 3.bataljona, kapetanu Francu Fidleru i komandantu 1. bataljona 724. puka, majoru Paulu Kenigu.
Već 18. oktobra uveče u Kragujevcu su počela prva hapšenja. Uhapšeno je oko 70 ljudi, među kojima je bio veći broj Jevreja i komunista. Kako je nemačka odmazda podrazumevala streljanje 2.300 civila na ime gubitaka od 14. do 16. oktobra, planirano je prvo streljanje u nekoliko sela u neposrednoj okolini Kragujevca, za koja su postojali podaci da su „leglo“ bandita i komunista. Tako je 19. oktobra u selima oko Kragujevca streljano, prema dostupnim podacima, 415 civila, a preživelo je ukupno 21. Ovaj broj je, nažalost, bio nedovoljan i već uveče 19. oktobra donet je novi plan da se streljanje nastavi u Kragujevcu.
Iste večeri Kragujevac je blokiran, a u ponedeljak, 20. oktobra, izvršeno je hapšenje više hiljada građana, među kojima je bilo i više stotina đaka kragujevačkih škola. Skoro da niko nije ni pokušao da pobegne plašeći se posledica za svoje porodice, ali i zato što su Nemci vešto slagali da se sve ovo radi radi zamene ličnih karata. Ovi ljudi bili su zatvoreni u četiri topovske šupe, na periferiji grada. Oko 18 sati izvedena je na streljanje jedna grupa ranije uhapšenih Srba i Jevreja, 123 muškaraca i žena. Iz ove grupe 10 ljudi preživelo je streljanje. Jedan od njih pojavio se 1947. godine u Nirnbergu, kao svedok ovog zločina.
Suočeni sa izvesnošću smrti, oni ljudi koji su imali čime i na čemu, ispisali su poslednje poruke svojim najdražima, te danas Muzej čuva 42 njihove poruke.
Ujutro, u 7 sati, 21. oktobra, iz topovskih šupa Nemci su počeli da izvode grupe i da ih odvode na streljanje. Do 14 sati posle podne sve je bilo gotovo, u dolinama Erdoglijskog i Sušičkog potoka ležalo je ubijeno više hiljada ljudi. Prekobrojne su Nemci pustili kućama, oko 250 ljudi ostavljeni su kao taoci, dok je oko 200 ljudi izdvojeno i oni su danima vršili sahranjivanje streljanih. Mi danas raspolažemo podacima da je 21. oktobra streljano 2.264 i da je 31 čovek preživeo streljanje.
Major Paul Kenig, komandant I/724. puka, čovek koji je rukovodio streljanjem, nadmašio je u surovosti i odredbu naredbe generala Franca Bemea „100 za jednog“. I prema ovoj naredbi, za gubitke koje su imali, Nemci je trebalo da streljaju 2.300 ljudi. Međutim, major Kenig, prema podacima sa kojima danas raspolažemo, u ova tri dana izveo je na streljanje 2.854 muškarca i žene, od kojih je 2.794 streljano, a 62 preživelo. Najpotresniji segment ovog užasa je i činjenica da je među streljanima bio 261 mladić srednjoškolskog uzrasta i 40 dece uzrasta od 11 do 15 godina. Pored Srba, koji su najbrojniji, sledeći po nacionalnoj pripadnosti su Romi, kojih je stradalo najmanje dve stotine, kao i 39 Jevreja.
Posle rata, 1953. godine, prostor na kome je izvršeno streljanje pretvoren je u memorijalni park koji zahvata površinu od 352 hektara i u kome se nalazi 30 masovnih humki. Na ulazu u memorijalni park 1976. godine podignut je monumentalni muzej ”21. oktobar”, posvećen ovim žrtvama. Do sada je spomenicima umetnički oblikovano 10 humki, a među njima je i „Spomenik streljanim đacima i profesorima“, arhitekte Miodraga Živkovića, koji je postao simbol kragujevačke tragedije i grada Kragujevca.
Izvor: Spomen-park Kragujevački oktobar
VELIKI ŠKOLSKI ČAS 2023
Centralna umetnička manifestacija “Veliki školski čas”, jedna od najstarijih te vrste u zemlji, biće održana 21. oktobra, sa početkom u 11 časova, pored Spomenika streljanim đacima i profesorima.
Pisac poeme za 2023. godinu “Šum, Šumarice” je Darko Cvijetić, a reditelj Marko Misirača.
DESANKA MAKSIMOVIĆ KAZUJE STIHOVE – “KRVAVA BAJKA”
